Kerstmis is weer aanstaande en op die dag vieren we de geboorte van Jezus. Het is een van de belangrijkste gebeurtenissen in het Christendom en het tafereel is vereeuwigd door kunstenaars gedurende de gehele geschiedenis. Dat is minder vanzelfsprekend dat het wellicht lijkt. Tot op de dag van vandaag zijn er binnen het christelijk geloof bezwaren tegen het afbeelden van God die mens werd. In de rooms-katholieke opvattingen is dat nooit een bezwaar geweest behalve als ongelovigen deze keuze maakten voor hun kunst.
Inhoudsopgave
De eerste afbeelding
Voor zover bekend dateert de eerste afbeelding van de geboorte van Christus uit de 3e eeuw. Deze is gevonden als muurschildering in de catacomben onder Rome. De schildering is duidelijk afwijkend van de afbeeldingen die na de Renaissance werden gemaakt. Het werk in de catacomben van een anonieme meester toont de baby Jezus en Maria. Daarnaast is een profeet te zien die wijst naar een heldere ster aan de hemel. Het teken dat de Messias is gearriveerd. In de eeuwen daarna werden er ontelbare afbeeldingen gemaakt. De nadruk lag hierbij vrijwel altijd op de heiligheid van het moment. Dat werd getoond met halo’s en plechtigheid in gezichten en afbeelding. De taferelen verschilden maar kwamen steeds meer overeen met wat we in de Bijbel kunnen lezen.
De ommekeer met Giotto
Het leven van de Italiaanse kunstenaar Giotto (1267-1337) is met legenden omgeven. In zijn jeugd was hij herdersjongen. Zijn vader was waarschijnlijk ook herder Hoe hij tot een van de meest bewonderde kunstenaars in zijn tijd werd, is niet duidelijk. Er wordt beweerd dat hij op jonge leeftijd al een natuurgetrouw schaap kon tekenen of een perfecte cirkel kon maken zonder hulpmiddelen. In ieder geval trok hij de aandacht van kunstenaars in zijn tijd en zorgde voor een omwenteling. In de 13e eeuw werd er in de kunst nog weinig met perspectief gedaan en waren de eventueel afgebeelde gezichten leeg en uitdrukkingsloos.
Giotto veranderde dit en werd een van de voorlopers van de renaissance. In de Scrovegni-kapel in Padua is een fresco te zien van zijn hand met betrekking tot de geboorte van Jezus Maria en Jozef zijn er, evenals de herders, drie wijzen en de os en ezel. De gezichten tonen echter uitdrukkingen Maria is een liefdevolle moeder, Jozef is volslagen verwonderd en de andere mensen en dieren kijken vertederd. De afbeelding is beslist niet zo realistisch als in de eeuwen daarna gebruikelijk zou worden. De ‘vermenselijking’ van de aanwezigen vormde echter een voorbeeld voor vrijwel alle kunstenaars die na Giotto het tafereel afbeelden.
Opmerkelijk daarbij is dat Giotto koos voor een bergachtige omgeving en plaats van geboorte meer op een grot lijkt dan op een stal. Historisch gezien lijkt dat ook meer waarschijnlijk, omdat rond het begin van onze jaartelling dieren eerder werden gehouden in een grot dan in een stal in de betreffende regio. De stal lijkt ook in de kunst nadien te zijn gekozen, wellicht voor een betere beeldvorming van de vaak ongeschoolde gelovigen.
De beroemdste afbeeldingen van de geboorte van Christus
Er zijn talloze schilderijen gemaakt die het tafereel vastleggen. Een aantal zeer bekende daarbij zijn:
- Duccio di Buoninsegna, Geboorte tussen de profeten Jesaja en Ezechiël, 1306;
- Pieter Paul Rubens, De aanbidding van de herders, 1608;
- Domenico Ghirlandaio, Geboorte en aanbidding van de herders, 1485.
De meest bijzondere afbeelding is wellicht van Sandro Botticelli, Mystieke geboorte, 1501. In een periode waarin realisme het leek te hebben gewonnen van mystiek koos Botticelli voor een schilderij waarbij de mystiek eraf spatte. Hij schreef zelf ook dat hij zich daarmee niet populair zou maken bij zijn tijdgenoten.
Enkele profane afbeeldingen van de geboorte
Marc Chagall, De geboorte, 1901
Hoewel Chagall zijn werk niet directe koppelde aan de geboorte van Christus en er afwijkende elementen zijn, zoals een vroedvrouw doet de afbeelding door de symboliek die overal is te zien op het doek toch denken aan dit moment dat ook historische betekenis heeft naast religieuze. Dit werk van Chagall wordt in christelijke kringen vaak afkeurend bezien.
De familie van Harlequin IV van Paul Rossi
Er zijn geen directe verwijzingen maar het tafereel in een ironische kerststal waarin de geboorte van een nieuwkomer wordt gevierd, spreekt boekdelen. Er zijn geen os en ezel afgebeeld maar een circuspaard en een aap. Het werk is ook duidelijk beïnvloed door Picasso die een vergelijkbare meer abstracte afbeelding maakte.
Dit artikel bevat affiliate links. Als je hierop klikt en een bestelling plaatst, ontvangen wij een percentage, maar jij betaalt gewoon het normale bedrag voor je product.
Rosalyn is schrijfster en vertaalster. Zij is de drijvende kracht achter Art Insite en zorgt voor waardevolle content. Heb je vragen of wil je een vermelding op onze website? Neem dan contact met haar op via het contactformulier.