Kerst in de kunst van de middeleeuwen

Waar denk jij aan met de kerst? Voor steeds meer mensen in het een tijd van gezelligheid, een versierde kamer met kerstboom en genieten van de familiesfeer. De religieuze betekenis is vaak nog slechts terug te vinden in de kerststal. Kerstmis is wellicht de bekendste gebeurtenis in de bijbel, voor zowel gelovigen als niet-gelovigen. Kerst is in de kunst dan ook een geliefd onderwerp.

Voor christenen is het sowieso een van de belangrijkste momenten in wereldgeschiedenis. In de kerststal zijn een aantal elementen opgenomen die iedereen kent: de kribbe waarin Christus ligt, de os en de ezel, de herders en 3 koningen of wijzen die Hem komen aanbidden. In de schilderkunst van de middeleeuwen zijn een aantal van deze elementen opgenomen, maar op grond waarvan eigenlijk? Hieronder lees je waarom en vind je een aantal voorbeelden van kerst in de kunst van de middeleeuwen.

kerststal

De verwijzingen in de bijbel voor de kerststal

Voor een gebeurtenis die zo belangrijk is in het ontstaan van het christendom is er maar relatief weinig vermeld over de geboorte van de Messias in het Nieuwe Testament . De Evangelisten Johannes en Marcus’ beginnen hun verslag op het moment dat Christus een volwassen man is en slaan de geboorte en jeugdjaren compleet over. Lucas en Matteüs vertellen wel over de geboorte, maar erg veel details geven ze niet.

Lucas

Het verslag van Lucas (2: 6-7) is de basis voor het feit dat de geboorte van de Heiland plaats heeft gevonden in een stal (of wellicht een grot). Hij verhaalt dat er geen ruimte meer was in de herberg, zodat Christus na de geboorte in doeken gewikkeld in een voerbak (kribbe) werd gelegd. Ook de herders worden door hem vermeld. Deze werden door een engel gewaarschuwd dat de Messias was geboren en haastten zich om hem te aanbidden. Hugo van der Goes (1440-1482) was een van de belangrijkste Vlaamse Primitieven die een flink aantal schilderijen heeft gemaakt over de geboorte van Christus. Zijn ‘Aanbidding van de Herders’ is een goed voorbeeld hoe men zich in de middeleeuwen kerst voorstelde.

Mattheüs

In het evangelie van Mattheüs komen de herders niet voor (2: 1-18). Mattheüs vertelt het verhaal van de oplichtende ster die wijzen (koningen wellicht) naar de kerststal brengt. Het aantal wijzen en waar ze vandaan komen, staat niet vermeld. Gelet op de geschenken van wierook, goud en mirre wordt een drietal vermoed en is dat aannemelijk. Het Monteforte altaarstuk van Hugo van der Goes laat zien hoe het aanbieden van de geschenken plaats vond. De gezichten van de wijzen zijn hierbij die van de opdrachtgevers van het werk. In de middeleeuwen identificeerden welvarende burgers zich graag met Bijbelse personen en was hiermee in hun nagedachtenis voorzien.

Een stal of toch een grot?

Lucas noch Mattheüs vermelden een stal in hun verhaal wat betreft de geboorte van Christus. De aanwezigheid van een voederbak doet dat vermoeden. Toch is dat minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Grotten werden rond het begin van onze jaartelling in het gebied ook met regelmaat gebruikt ter beschutting en bescherming van vee. In de middeleeuwen waren er ook meerdere verhalen populair die niet in de bijbel zijn opgenomen. Zo is er een verhaal van  Jacobus dat de geboorte in een grot laat plaatsvinden. Daarbij zijn ook twee vroedvrouwen aanwezig. In de middeleeuwen was dit verhaal blijkbaar zo populair dat het ook is afgebeeld. De scène is door Robert Campin (1375-1444) geschilderd in ‘De Aanbidding’. 

Kerst in de kunst: de os en de ezel

Uiteraard is een kerststal zonder os en ezel niet compleet. Maar beide dieren worden niet genoemd in het Nieuwe Testament. Het is Jesaja die in het Oude Testament verwijst als deze de komst van de Messias voorspelt. ‘De os zal de eigenaar kennen, en de ezel de kribbe van de meester’ (Jesaja 1:3). Hierbij staan deze dieren volgens middeleeuwse theologen voor het Joodse volk dat net als de os en ezel een last met zich mee moet dragen. De os en ezel zijn zeer nadrukkelijk aanwezig op een reliëf op het altaar in de kathedraal van Chartres. Het stuk komt waarschijnlijk uit 1230.

Bekijk ook: 5 x eenzame kerst in de kunst

Veranderende beelden

De geboorte van Christus van Geertsen tot Sint Jans (1460-1490) toont een afbeelding van Maria. Zij bidt tot een stralende Christus, terwijl Jozef naar de achtergrond is verbannen, zoals steeds vaker zou gebeuren. Het schilderij is waarschijnlijk gebaseerd op een visioen de Heilige Birgitta van Zweden. Zij zag daarin Maria met licht haar die knielde voor een stralende Messias. In de iconografische kunst was het beeld van de geboorte van Christus vaak streekgebonden. In het Byzantijnse rijk werd deze altijd in een grot afgebeeld. Dat gold ook voor Italië, waarbij echter de os en de ezel ook werden opgevoerd. Eind 16e eeuw maakten iconografie plaats voor realisme en dramatiek. Een prachtig voorbeeld daarvan is ‘The newborn Christ’ van George de la Tour (1593-1652).

kerststal middeleeuwen

Dit artikel bevat affiliate links. Als je hierop klikt en een bestelling plaatst, ontvangen wij een percentage, maar jij betaalt gewoon het normale bedrag voor je product. 

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *