Barok in de schilderkunst: kenmerken en kunstenaars

Wie in Nederland denkt aan barok, zal al snel bij Rembrandt van Rijn terechtkomen. Hij is de meest bekende barokschilder van ons land en wordt ook wereldwijd gezien als een van de beste vertegenwoordigers van die periode. Hij werd echter duidelijk beïnvloed door een aantal voorgangers. Het begin van de barokstijl in de Europese kunst ligt bij de Rooms-Katholieke Kerk. De barok beslaat de 17e en het begin van de 18e eeuw. De barok uit de schilderkunst is erg bekend, maar ook in de bouwkunst werd het toegepast. Wat zijn de kenmerken van barok en welke kunstenaars behoren tot deze periode?

Wat zijn de kenmerken van barok?

Barok kenmerkt zich door een aantal zaken:

  • extreem realisme
  • een onzichtbare lichtbron en sterk contrast tussen licht en donker (clair-obscur)
  • dramatische effecten, veel emotie in de houding en op de gezichten bijvoorbeeld
  • veel vaart en beweging en druk kronkelende figuren
  • berekende dieptebewerking en diagonalen

Deze kenmerken van de barok zie je vooral terug in de schilderkunst. In de bouwkunst zie je de volgende kenmerken van barok:

  • ingewikkelde patronen
  • rijke materialen en vormen
  • veel decoraties
  • vaak goddelijke onderwerpen
  • tweezijdige symmetrie

Een bekend voorbeeld van barok architectuur is het Kasteel van Versailles.

Het ontstaan van barok: verzet tegen het schoonheidsideaal

In de 16e eeuw vond de renaissance plaats in de kunst. Geïnspireerd door de Griekse en Romeinse oudheid werd het schoonheidsideaal bepalend voor de kunstenaars van die tijd. Overdaad en overdreven composities vormden de basis in alle kunsten. Maar het was ook de tijd van de strijd tussen de rooms-katholieken en protestanten. De protestanten kozen voor een puurder geloof dat zich vooral op de bijbel richtte en ze keerden zich af van de kunst van de 16e eeuw. Een groot deel van de schilder- en beeldhouwkunst betrof Bijbelse taferelen en ook in de RK-kerk ontstond de gedachte dat de gelovigen meer gebaat zouden zijn met realistische en dramatische afbeeldingen dan de kunst van de renaissance. Omdat de kerk een zeer belangrijke opdrachtgever was, kon deze de kunst in een richting leiden die overeenkwam met de wensen van de leiding.

Het voorbeeld van Gian Lorenzo Bernini

Bernini wordt niet voor niets de architect van de pausen genoemd. Zijn werk omvat vele Bijbelse taferelen (naast afbeeldingen uit de Griekse en Romeinse mythologie). Volgens de legende moest Bernini in het jaar 1600 een beeld maken van Sint Laurentius. Deze heilige was in de 3e eeuw verbrand vanwege zijn christelijk geloof. Bernini probeerde zich voor te stellen hoeveel pijn de heilige moest hebben gevoeld op het moment dat hij op de brandstapel stond. Daartoe nam Bernini een spiegel en keek naar zijn eigen gezicht op het moment dat hij zijn andere hand in vuur stak. Realistischer en dramatischer was niet echt mogelijk. In hoeverre een begenadigd kunstenaar als Bernini dit risico echt heeft genomen, is uiteraard niet te bewijzen.

Bernini barok

Caravaggio, de voorloper van de groten

Een tweede belangrijke pionier van de barok was zonder twijfel de schilder Caravaggio. Hij experimenteerde met grote lichteffecten om echte dramatiek in zijn werk te krijgen. Daarbij koos hij ook voor het meest dramatische moment om vast te leggen. De onderwerpen waren hetzelfde als tijdens de renaissance, namelijk Bijbelse taferelen en mythen. In de renaissance werd echter meestal een moment vastgelegd voor of na het hoogtepunt van het verhaal.  In de barok zou David  worden afgebeeld op het moment dat hij de steen slingerde naar Goliath. Het brave afbeelden uit de renaissance werd vervangen door dramatiek en realisme.

Velasquez, dramatiek in portretkunst

De voorbeelden van de Italiaanse kunst verspreidden zich al snel over een groot deel van Europa. Velasquez was bijzonder onder de indruk van de wijze waarop Caravaggio het licht gebruikte in zijn schilderijen. Ondanks hij feit dat Velasquez nauwelijks taferelen schilderde gebruikte hij barok-elementen in zijn portretten. Naast de opdrachten voor belangrijke Spanjaarden zoals de koninklijke familie beeldde Velasquez ook gewone mensen af, dramatisch en realistisch.

De barok in de Lage Landen

Zowel in de Republiek als in de Spaanse Nederlanden was er geld genoeg beschikbaar voor de kunst. In het zuiden was Peter Paul Rubens de belangrijkste vertegenwoordiger van de barok. Zijn werken zijn vaak enorm en voorzien van een overdaad aan symboliek en details. Experts denken dat er wellicht honderden medewerkers moeten zijn geweest om de de werken te realiseren. De dramatiek is bij Rubens ook minder aanwezig. In het noorden is Rembrandt de meest bekende schilder uit de barok. Zijn dramatische gebruik van licht is beslist geïnspireerd op Caravaggio, maar daarin wist hij de Italiaanse meester te overtreffen.

Vijf belangrijke kunstwerken uit de barok

De barok beperkte zich overigens niet tot de schilder- en beeldhouwkunst, ook muziek en architectuur werden er door beïnvloed. Er zijn vele voorbeelden van prachtige barokkunst. Een vijftal waarin de kenmerken van de barok duidelijk zijn te zien staat hieronder.

1. Bernini: Apollo en Dafne

Bernini slaagde in dit werk erin om het marmer bijna op vlees te laten lijken. Het mythologische verhaal gaat over de Griekse god Apollo die een nimf probeert te verleiden. Haar vader redt zijn dochter echter door haar te veranderen in een boom. Dat moment is vastgelegd in steen.

2. Velasquez: Las Meninas 

De titel verwijst naar de hofdames die zijn te zien op een tafereel aan het Spaanse hof. Middelpunt is de dochter van Philips IV. Dit is wellicht het beste voorbeeld van de invloed van de barok op de bekende Spaanse schilder.

3. Caravaggio: Amor vincit Omnia

Liefde overwint alles is de basis voor een van de bekendste werken van Caravaggio. Het is vooral symbolisch omdat aan de voeten van de jonge Cupido muziek, wetenschap, macht en beroemdheid liggen. Cupido is in volle  beweging  gevangen op een manier die in de renaissance ondenkbaar zou zijn.

4. Rembrandt van Rijn: De Nachtwacht

Zou Rembrandt hebben verwacht dat dit enorme schilderij hem een plaats onder de grootsten van de schilderkunst zou opleveren?  Het gebruik van licht om de dramatiek te verhogen is een van de hoogtepunten van de barok.

10 weetjes over De Nachtwacht

5. Peter Paul Rubens: Het oordeel van Paris

Paris, koningszoon van Troje, moet de mooiste Griekse godin kiezen. Dat is het begin van een hoop problemen die uiteindelijk tot de verwoesting van de stad zullen leiden. Dit werk van Rubens is een van de beste voorbeelden van zijn vroege barok werk.


Dit artikel bevat affiliate links. Als je hierop klikt en een bestelling plaatst, ontvangen wij een percentage, maar jij betaalt gewoon het normale bedrag voor je product. 

Eén gedachte over “Barok in de schilderkunst: kenmerken en kunstenaars

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *